Milena Dragićević Šešić
Belef, polifonija kultura - izazovi za novu kulturnu politiku

U kolektivnom sećanju grada, pojedine zgrade, ulice, ćoškovi i zidići, kafane i kafići, prodavnice i šoping molovi, trgovi i parkovi, ostaju trajno utisnuti upravo kroz događaj koji ih je obeležio, bilo da je umetnički, socijalni, politički ili sportski. Politika urbane regeneracije tek je u poslednjih nekoliko godina počela da se razvija kao konzistentna politika, no u njenom su nedostatku umetnici, posebno kroz programe Belefa od 1997. godine, nastojali da pronađu odgovarajući način da razviju dijalog sa gradom u kome žive. Dakle, BELEF je gradski festival - slavlje koje proističe iz duha grada, ali ga istovremeno i obogaćuje, širi mu horizonte, a istovremeno omogućuje i da upozna samoga sebe.

Beograd, kosmopolitski grad - grad multiplih, prekinutih identiteta, tokom devedesetih se odvojio od svoje suštine, da bi se pretvorio u veliku srpsku palanku. No san o nekadašnjem Beogradu, san o velikoj svetskoj metropoli (iz vremena pokreta nesvrstanih, utopijskog sna o budućoj ravnopravnoj svetskoj zajednici, ali i vremena uzbudljivih Bitefa, ponoćnog FEST-a, studentskih festivala...) - san o Beogradu kao regionalnom kulturnom centru i Beogradu kao prostoru interkulturnog dijaloga južnoslovenskih kultura - nikada nije prestao da živi. Zvali smo to ponekad nostalgijom, nekad megalomanijom, nekad uzaludnim naporom, ali sve ove reči su u suštini promašivale suštinu... Beograd je uprkos svemu, uprkos politici, egzodusu mladih, embargu, bedi - ostao multikulturalni, uzbudljiv grad, grad u kome različite generacije i različiti kulturni modeli žive u istim prostorima, ali sa različitim iskustvima. Kalemegdan je u tom smislu paradigma otvorenog gradskog prostora punog sećanja, u kome svaka generacija, svaka društvena grupa, nalazi svoj način komunikacije i "upotrebe" znakova, zidina, zgrada, šetališta, spomenika... Izgubljenu auru kosmopolitskog grada polako vraćaju upravo umetnici kroz festivale i manifestacije koje obeležavaju i konstruišu nova značenja Beograda.

Letnji kulturni programi - programi koji su podjednako i produkcija najznačajnijih aktera srpske vaninstitucionalne umetničke scene ali i reprezentacija šarolikih kretanja na svetskoj umetničkoj sceni, donose sasvim nova iskustva, umetničke doživljaje i ponovna otkrivanja zaboravljenih ili skrivenih uglova i značenja grada. Učenje gledanja, svojevrsno vizuelno opismenjavanje stanovnika Beograda nenaviklih da skrenu pogled sa svojih uhodanih pešačkih ili kolskih ruta na ruševine u susedstvu ili na zidine Kalemegdana, postalo je obeležje BELEF-a, festivala koji u javnom prostoru ulazi u privatne dijaloge sa stanovnicima grada. To je gradski festival koji je najotvoreniji prema svetu, prema svetskim marginama - periferijama koje nose značenja i stvaraju nove vrednosti - uprkos svemu. "In from the margins", poput poznatog slogana (naziva knjige) Saveta Evrope, tako i Belef u srce svojih programa ubacuje različite inicijative i projekte, procese i umetnička dela. U vreme globalizacije i komercijalizacije umetnosti kroz njenu masovnu potrošnju u obliku copyrightom (a ne autorskim pravima) zaštićenih roba, ovo otvaranje margina i prepoznavanje kulturne raznolikosti kao budućnosti sveta tim je značajnije.

Stoga osnovna izražajna sredstva BELEF-a u "društvu spektakla" (Debor) i institucionalnog konzumerizma, nisu više predstave, koncerti i izložbe u zatvorenim prostorima - osnovnim institucijama kulture Beograda, već bilbordi, leci, ploteri na zidinama, instalacije i elektronika, tj. numerički iskazani umetnički radovi uz performanse u pešačkim i parkovskim zonama grada, te na oživljenim letnjim scenama.

Ovim izražajnim umetničkim formama odgovaraju i nove prakse umetničkih doživljaja i ponašanja publike Beograda - otkrivanje novih prostora zamenjuje lojalnost instituciji, šetnja zamenjuje konvenciju ozbiljnog prisustva, a ambijentalno situiranje umetničkih procesa i ostvarenja postaje ključ njihovog razumevanja i doživljavanja. Uostalom, i politika privatnog života u letnjim mesecima takođe se izmenila: more, fiće i vikendice, ti simboli potrošačkog sna sedamdesetih više ne važe, stvorene su nove letnje prakse - leto u gradu, leto na Adi, Belefovsko leto. Grad se ne napušta, grad se sve više živi.

Nekadašnju gradsku topografiju koja pamti davna turska vremena: Dorćol, Čubura, Vračar, Bulbulder, Karaburma, Tašmajdan; kao i onu međuratnu koja je zakazivala sastanke između Londona i Moskve, kod Albanije ili na Slaviji, zamenili su neki novi znaci i neke nove oznake. Šoping molovi, kafići, te njihove "doline", novi stambeni objekti, splavovi... Tako sva tri Beograda, balkanski, kosmopolitski i ovaj najnoviji - Beograd traganja za novim, još do kraja nedovedenim identitetom, žive paralelno - oslanjajući se jedan na drugog, prožimajući se i međusobno obogaćujući.

Novi, urbani identitet Beograda, zahteva i nove oznake prostora, ali traži i sećanje na prošlo, na neki od momenata istorije koji se utisnuo i dao pečat nekoj gradskoj celini. U stalnom preispitivanju lokalnog (istorijskog) i svetskog (savremenog - globalnog), uz mnogo ironijskog odmaka, kultura invencije i inovacije preovlađuje na Belefu. To nije kultura konzumerističke ili medijske reprezentacije, to je transkulturni festival, festival koji zahteva unošenje visokog socijalno-kulturnog kapitala (Burdije), a stalno razvija spremnost za prihvatanje novog i drugačijeg, dakle razvija novi oblik kapitala: interkulturni ili transkulturni. Beograd tako postaje novi centar, ne samo ove nove države (državne zajednice Srbija i Crna Gora), već regionalni balkanski ili ex-Yu centar.
Pluralizam mišljenja i pluralizam pristupa obezbeđuje da ne preovlađuje ni urbani elitizam ni tradicionalni populizam - dakle: ni EXIT ni Guča, već BELEF kao produkcioni zamajac naše kulturne scene u susretu sa svetom.

Tu su podjednako važni i lokalni medijski produkti, koliko i lokalne kulturne prakse (gluvarenje po kafićima, blejanje po molovima, vodanje po splavovima) - veliki producenti ali i alternativni akteri i agenti. Uz njih, važni su i svetski umetnici koji dolaze sa periferija kulturnih zbivanja, ali čija su ostvarenja deo savremene svetske scene. Svi oni zajedno, stvaraoci i publika, čine neraskidivi deo letnjeg festivala, jer su mnogo više u otvorenom dijalogu tada no prilikom bilo kakvog drugog, čisto umetničkog događaja (koncert, turneja...). Stoga će se u susretu klecmer orkestra i tatarske muzike australijskog aranžmana, španske world music, pozorišnog izraza Indonezije, romskog pozorišnog iskaza danas tako evropski utemeljenog, umetnosti Italije, Češke republike, Portugalije, Izraela, Velike Britanije te na kraju i umetnosti Tuarega, stvoriti uslovi da bogatstvo zvukova, formi i boja, pokreta i svetlosti ponovo učini od Beograda kosmopolitiski, otvoren grad budućnosti. Beograd će po sebi biti "mreža koja uči", mreža koja je dala prostor za susrete kultura, za mnoštvo doživljaja, za iskustva koja su izvan dominantnih kulturnih modela i obrazaca - mreža koja povezuje prostore Belefa već utisnute u kolektivno sećanje poput Barutane, Zindan kapije, Letnje scene, Knez Mihajlove ulice i Trga Republike ali i tradicionalne prostore umetničkih produkcija - Sava centar, salu Skupštine grada, Kulturni centar Beograda, Muzej afričke umetnosti, sa novim, još relativno malo korišćenim prostorima grada za kulturna dešavanja - od Ade Ciganlije do kutaka Novog Beograda.